بي گمان قلم يكي از نعمت هاي بي بديل الهي است كه خداوند، موهبت برخورداري از آن را از ازل در سرنوشت آدمي رقم زده است. نوشتار يكي از مهم ترين راه هاي گسترش معرفت و پرورش فضيلت شناخت مي شود و نگارش از كارآمدترين شيوه هاي تعميق فرهنگ ناب ديني به شمار مي آيد. اگر بنا باشد براي انتقال انديشه از شيوه هاي هنري كمك گرفت، قلم و نوشته اولين نقش را به عهده دارد كه مي تواند به عنوان رابط صاحب فكر، باب گفت وگو را با مخاطبان خود باز كند. در اين مقاله نويسنده كوشيده است اهميت و ماندگاري قلم را بررسي نمايد. مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:

يكي از نشانه هاي نبوت، معجزه است كه در هر دوره از تاريخ، پيامبران به اذن پروردگار آن را براي اثبات نبوتشان ارائه كرده اند. دين اسلام به عنوان آخرين و كامل ترين دين الهي نيز معجزه اي را به بشريت ارائه كرده است كه در هر زمان مي تواند پاسخگوي بشريت باشد. قرآن كريم معجزه جاويد پيامبر اعظم(ص) كتابت شده از سوي خداوندي است كه خالق قلم است و قلم و كتابت از مقوله هايي هستند كه نه تنها كهنه نمي شوند بلكه هر روز جنبه هايي تازه از آنها پديدارمي گردد. سوگند خداوند در قرآن به نام قلم، گوياترين شاهد بر قداست و شرافت آن است: «ن والقلم و ما يسطرون؛ ن و قسم به قلم و آنچه خواهد نگاشت.»(قلم1) هم چنان كه در نخستين ارتباط وحياني با رسول اكرم(ص) سخن از قلم به ميان مي آورد: «الذي علم بالقلم؛ آن كه ]نوشتن[ به قلم آموخت.»(علق4)
يكي از مهم ترين رويدادهاي زندگي بشر پيدايش خط و نگارش قلم بر روي كاغذها يا سنگ ها بود كه دوران تاريخ را از ماقبل تاريخ جدا كرد. قلم حافظ علوم و دانش ها، پاسدار افكار انديشمندان و حلقه اتصال فكري علما و پل ارتباطي گذشته و آينده زندگي بشر است و حتي ارتباط آسمان ها و زمين نيز از راه لوح و قلم حاصل شده است. برخي مفسران قلم را در آيه 1 سوره قلم به قلمي تفسر كرده اند كه فرشتگان بزرگ خدا وحي آسماني را با آن مي نويسند و يا نامه آدميان را با آن رقم مي زنند، ولي به باور برخي د يگر آيه مفهوم گسترده اي دارد كه اين تفسير بيان يكي از مصداق هاي آن است، همان گونه كه «ما يسطرون» نيز مفهوم وسيعي دارد و تمام آنچه را كه در طريق هدايت و كمال فكري و اخلاقي و عملي بشر به رشته تحرير درمي آورند، شامل مي شود و منحصر به وحي آسماني يا اعمال انسانها نيست.(1)
برخي ديگر نيز سوگند خوردن خداي تعالي به قلم و آنچه مي نويسند را سوگند به يكي از نعمت ها دانسته اند؛ چرا كه عظمت قلم و نوشتن را برابر با كلام دانسته اند. در عظمت اين دو نعمت همين بس كه خداي سبحان بر انسان منت نهاده كه وي را به سوي كلام و قلم هدايت كرده و طريق استفاده از اين دو نعمت را به او ياد داده، و درباره كلام فرموده:«خلق الانسان، علمه البيان»(الرحمن 4 و 3) و درباره قلم فرموده است: «الذي علم بالقلم، علم الانسان ما لم يعلم»(علق 5 و 4) (2)
اگر قرآن به قلم سوگند ياد مي كند از اين روست كه قلم رازدار بشر و خزانه دار دانش ها و جمع آوري كننده تجربيات قرن ها و دوران هاست و اين امري بسيار پرارزش و محترم است. قلم و آنچه به وسيله آن به رشته تحرير درمي آيد در واقع همان چيزي است كه سرچشمه پيدايش تمام تمدن هاي انساني، و تكامل دانش ها و بيداري انديشه ها به شمار مي آيد؛ چرا كه قلم و نوشته از عظيم ترين نعمت هاي الهي است كه خداي تعالي بشر را به آن هدايت كرده و به وسيله آن حوادث غايب از انظار و معاني نهفته در درون دلها را ضبط مي كند و انسان به وسيله قلم و نوشتن مي تواند هر حادثه اي را كه در پس پرده مرور زمان و بعد مكان قرار گرفته، نزد خود حاضر سازد.
دانشمندان از آغاز با گراميداشت قلم كوشيده اند تا بر دفتر انديشه بشري سطوري رقم زنند تا مصداق شايسته اي براي «ما يسطرون» باشد. با چنين هدف مقدسي بود كه فرهيختگان، پيشتازان عرصه تربيت و طلايه داران صحنه پژوهش شدند و هدايت بخش ترين و درخشنده ترين آثار از خامه پرواپيشه اين انديشمندان حق جو و مردم دوست تراوش كرد و چشمه سارهاي حكمت و موعظه از انديشه پاك آنان جوشيد و بر دشت تشنه دل هاي مؤمنان جاري شد. قلم اگر ريشه در تعهد و تدين داشته باشد ميوه اش شيرين و ماندگار است. ارزش هر قلم به پيام آن است و عظمت هر نوشته به محتوايش. دين مبين اسلام براي قلم و نوشتن ارزش خاصي قائل شده است. گاه در كلام امام علي(ع) مي خوانيم كه عقل نويسنده در قلم اوست و گاه از زبان رسول مكرم اسلام(ص) مي شنويم كه سه صداست كه حجاب ها را پاره مي كند و به پيشگاه باعظمت خدا مي رسد و يكي از آنها صداي گردش قلم دانشمندان به هنگام نوشتن است.(3)
نويسندگان متعهد و بشردوست كه رسالت خود را در قبال اجتماع انساني و فرهنگ متعالي آن شناخته اند، با بهره مندي هنرمندانه از زبان، خواست ها و آرمان هاي انساني را بيان مي كنند و با موشكافي قلم رازها مي گشايند و ضمن روشن نمودن راه فضيلت و كمال، تاريكي هاي ناداني را از فضاي زندگي آنان مي زدايند و سختي ها به تلخي هاي حيات را با زلال انديشه هاي حكيمانه و خيرخواهانه خود گوارا مي سازند.(4)

معارف اسلامي چونان درياي بيكراني است كه با ذخايرگران سنگ اخلاق، حكمت و راهكارهاي آموزنده و سعادت بخش و رمز و رازهايي كه با شناخت و عمل به آنها زندگي مقرون به كمال و بهروزي نصيب جويندگان آن مي شود. حال اگر اين معارف به دست پژوهندگان دانا و با قلم نويسندگان تواناي متعهد نگاشته و عرضه نگردد، جامعه بشري هميشه در تاريكي هاي ناداني و بي ديني باقي خواهد ماند. بي شك درباره اين وظيفه و عمل خطير نويسندگان دانشمند است كه پيشوايان راستين اسلام ارزش مركب قلم آنان را از خون شهيدان برتر و والاتر دانسته اند.(5)
قلمي كه به حق و عدالت متكي و جوهرش، آزادي خواهي و باطل ستيزي باشد، برنده تر و كوبنده تر از هر سلاحي است. از همين رو قدرت طلبان براي حفظ سلطه خود، نويسندگان متعهد را به بند مي كشيدند و قلم هاي افشاگر را مي شكستند و دهان هاي حق گو را مي دوختند؛ چرا كه قلم وقتي متعهد و حق گرا باشد آنچه مي نويسد و بيان مي كند، بيشتر و بهتر از خون شهيدان مي تواند به افشاي حقيقت بپردازد و پايه ها و اركان ظلم و ستم را ويران سازد، چه بسيار نويسندگان آگاه و شجاعي كه شهيد قلم خويش گشته اند.(6)
در اسلام آنچه ارزش دهنده و اعتبار بخش كار قلم و آبروي نويسندگي است، جهت محتوا و انگيزه مي باشد. اگر در روز قيامت مركب قلم دانشمندان را با خون شهيدان مي سنجند، با توجه به اين جنبه هاست وگرنه هر قلم و هر نوشته اي، از اين اعتبار برخوردار نيست. اگر نوشته دانشمند از خون شهيدان برتر است، به دليل آن است كه چه بسا شهيدان را هم نوشته ها و آثار قلمي علماي پاكدل و مؤمن و متعهد درمعراج شهادت به لقاء الله مي رساند و در اين خط سير از خاك تا افلاك پيش مي برد؛ چرا كه قلم و نوشته به خودي خود واجد ارزش ابزاري هستند، آنچه به آن ارزش و اعتبار ذاتي مي بخشد، انديشه اي است كه درپس آن قراردارد و اين نوشته هاي پربار و بي بديل دانشمندان وعالمان است كه فرهنگ غني اسلام را پربارتر ساخته و به انسان سازي اين مكتب سراسر نور كمك مي كند. كاركرد قلم حاصل انديشه ها و دانش هايي است كه از سوي انسان ها آفريده مي شود و آنگاه كه انديشه هاي پاك و والا و برتر در پس قلمي قرار مي گيرد، شور آفرين شده و جامعه اي را به حركت در مي آورد. به واقع مي توان گفت معيار سنجش فكرها، انسانيت انسان ها و توانمندي ارزش ها را در اطراف قلم ها بايد جستجو كرد و قلم معياري براي سنجش فكر و انديشه هاست. درهمين عرصه است كه عقل انديشمندان نمود پيدا مي كند، هم چنان كه امام علي (ع) فرموده اند: «انديشه فرهيختگان بر كرانه قلم هايشان جلوه گر است.» (7)

فلسفه وجودي قلم، برقراري ارتباط ميان مكتب ها، آموختن تجربه ها و تعالي انديشه هاست. قلم، ماندگارتر و تأثيرگذارتر و عميق تر از هر ابزار ديگري براي پيام بري و پيام آوري است، از اين رو مي توان گفت بزرگ ترين و مهم ترين فلسفه وجودي قلم بيان و گسترش معارف اسلامي و توحيدي است. كتاب ها و نوشته ها، منبع و ميراث ماندگاري براي نسل هاي آينده به شمار مي روند تا آنجا كه آنها را جزو صدقات جاريه نيز قرار داده اند، هم چنان كه رسول خدا(ص) فرمودند: «آن گاه كه يك فرد مؤمن از دنيا برود، حتي اگر برگي از يك نوشته از خود باقي بگذارد، نوشتاري كه مطالب علمي در آن انعكاس يافته است، اين برگ به صورت پرده و حفاظ و سپري ميان او و آتش جهنم خواهد بود و او را صيانت خواهد كرد و خداوند متعال در برابر هر حرفي كه در آن نگارش يافته است، شهري گسترده تر از دنيا و آنچه در آن است به وي عطا مي كند.»(8) و اگر اين نوشته در راستاي توسعه توحيد خداوند و معارف حق باشد به يقين نويسنده آن سزاوار چنين پاداشي است.
نوشتن بهترين وسيله براي بيان افكار افراد است. با نوشتن، رازها و انديشه هاي دروني بروز و ظهور مي نمايد و هر آنچه در ذهن پيچيده انسان نقش بسته، به بيرون تراوش مي كند. انسان آنچنان كه با نوشتار مي تواند منظور خود را به ديگران تفهيم كند، با زبان نمي تواند. شايد از همين روست كه امام علي(ع) فرموده اند: «قلم گوياترين چيزي است كه از طرف تو سخن مي گويد»(9) براساس اين روايت قلم، شيواترين و بهترين ابزاري است كه در هر برهه اي از زمان مي تواند رسالت خود را انجام دهد. چه بسيار آثار ارباب قلمي كه حتي پس از مرگشان، به فرهنگ ها يا تمدن هاي ماندگار تبديل شده است. ماندگاري علوم و انتقال آن از نسلي به نسل ديگر، رسيدن پيام مكتب ها و تمدن ها به انسان هاي آينده و سرانجام تكامل انديشه هاي بشر در طول قروني كه انديشمندان هيچ گاه يكديگر را نديده اند، تنها با معجزه قلم امكان پذير بوده و هست.
بي ترديد پيشرفت ها و امتيازها و مزاياي علمي، ادبي، ديني و فكري كه جوامع پيشرفته كنوني از آن برخوردارند. مرهون كوشش و نگارش نويسندگان ديروز است اما يك نكته مهم را نبايد فراموش كرد و آن اين است كه اگر قلم و نوشتار در اختيار مقاصد دنيوي قرار بگيرد، آنگاه است كه مي تواند خطرآفرين بوده و سبب تباهي ملت ها شود، خداوند نيز خطر اين گونه نوشتارها را گوشزد نموده و از آن پرهيز مي دهد، آنجا كه مي فرمايد: «فويل للذين يكتبون الكتاب بايديهم ثم يقولون هذا من عندالله ليشتروا به ثمناً قليلا فويل لهم مما كتبت ايديهم و ويل لهم مما يكسبون؛ پس واي بر آن كسان كه از پيش خود نوشته و به خداي متعال نسبت دهند تا به بهاي اندك بفروشند. واي بر آنها از آن نوشته ها و آنچه از آن (نوشته هاي موهوم و مجعول) بدست آرند.» (بقره 79) مسائلي چون بدعت، دين سازي و تحريف سازي خطراتي است كه قلم اين گونه نويسندگان، ملت ها را تهديد مي كند. رسول خدا(ص) نيز فرموده است: «روز قيامت صاحب قلم (نويسنده) را در تابوتي از آتش كه بر آن قفل هايي آتشين زده شده است، مي آورند. پس مي نگرند كه خامه اش را در چه راهي به كار برده است؛ اگر در راه طاعت و خشنودي خدا به كار انداخته باشد، تابوت گشوده مي شود و اگر در راه معصيت پروردگار به كار رفته باشد، تابوت در هفتاد خريف سقوط مي كند.»(10)